Moraal, je beste evolutionaire nadeel

“Ik zeg nu dat het recht niets anders is dan wat voordelig is voor de sterkere.” – Thrasymachus

Met zijn opgeheven rubberen knuppel wacht hij op mijn trillende handen, die al blauw zijn van de vorige, ontelbare slagen. Hij slaat nu extra hard, als straf voor mijn ontwijkende beweging. Ik voel mijn uitwerpselen loodzwaar in mijn broek; is dit een teken van een beginnende bezwijking? Hoe kwam het zover en wat ontkende ik zo stellig?

Een buitenlandse toerist beloofde ons, een collega en mij, honderd dollar als we zijn Roemeense vriendin die nacht in zijn kamer lieten komen. De wet verbood ons vreemde valuta te bezitten, maar honderd dollar betekende een maandsalaris. Het meisje in kwestie bleek een politie-informant te zijn. Hier ben ik dan, wachtend op zijn volgende zwiepbeweging, dan op de volgende en op de volgende. Wat volgt hierna en zou het ooit klaar zijn?

Hij wordt plotseling opgeroepen en later zie ik hem mijn collega langs de open deur sleuren. Hij is er weer, slaat me niet meer, maar confronteert me met een duivels dilemma: als ik zou bekennen en mijn collega zou ontkennen, dan zou ik vrijgesproken worden. Mijn collega zou dan tien jaar gevangenis krijgen. Hetzelfde zou met mij gebeuren als ik zou ontkennen en mijn collega zou bekennen. Als we allebei zouden bekennen, dan zouden ze ons beiden twee jaar gevangenis geven. En als we samen zouden ontkennen, dan zouden we alleen voor zes maanden vastzitten. De voordeligste optie was dus om samen te ontkennen, maar rationeel moest je bekennen.

Later zou ik ontdekken dat dit dilemma het gevangene-dilemma heette. Vandaag de dag denk ik dat de hele moraal tot dit dilemma teruggebracht kan worden. Moraal is niets anders dan de vraag: wat te doen als mijn belang in conflict is met jouw belang; samenwerking zou ons beiden in een betere positie brengen dan vechten, maar als één van ons vals speelt, terwijl de ander zich wel aan de regels houdt, dan zou dit de valsspeler een groter voordeel geven dan iedere andere mogelijke optie. Als een vraag niet tot deze vraag gereduceerd kan worden, dan is het geen morele vraag. (Vette pech voor de kantianen onder ons)

Wetenschapsmensen hebben dit dilemma met computers proberen op te lossen. Ze hebben een computersimulatie gemaakt van een virtuele wereld waarin zich drie soorten individuen bevonden. In deze wereld bleek dat de individuen die altijd vals speelden de kleinste overlevingskansen hadden.

De samenwerkers leefden ietsje langer. Maar stomverbaasd stonden de wetenschappers te kijken naar de eigenschappen van de individuen die alle anderen soorten overleefden en domineerden. Deze triomfators werkten in de meeste gevallen samen, maar af en toe, op cruciale momenten, gingen ze vals spelen.

Naar mijn mening is deze vorm van valsspelen veel immoreler dan die van de individuen die altijd bedriegen. Want je bouwt een bepaald vertrouwen in iemand op en hij steekt een mes in je rug, misschien op het meest belangrijke moment. Gewend aan zijn betrouwbaarheid heb je de neiging zijn verklaring te geloven, hem te vergeven en opnieuw te gaan vertrouwen.

Het zou een moment van zwakheid zijn, denk je. Maar bij een ander cruciaal moment verraadt hij je weer. Deze keer vergeet je hem niet meer, maar nu is het te laat. Hij trekt weer verder op zoek naar het volgende slachtoffer. Hij profiteert voortdurend van andermans naïviteit. In deze computerwereld hebben de meest immorele individuen een evolutionair voordeel.

Ik heb de indruk dat de evolutie de menselijke samenleving op dezelfde manier heeft gevormd. De voortdurende valsspelers, een paar procenten, zijn de mensen die de wetten en de morele regels regelmatig overtreden, de zogenaamde “misdadigers”.

Dan heb je de mensen die onvoorwaardelijk het morele spelletje altijd correct spelen. Ze zijn de “idealisten”, in het openbaar geprezen types, maar vaker gezien als “losers”.

Het laatste type, de “machthebbers” en de meest bedeelden, zijn dan diegenen die zich in de meeste gevallen moreel gedragen, maar die op cruciale momenten vals spelen.

Het bereiken van de top heeft dan meer te maken met een talent om het gevangene-dilemma spel te spelen, dan met je talenten binnen een bepaald domein. De politieman, die mij een avond lang folterde voor mijn vijftig dollar, bleek na het val van het communisme een kast vol dollars te hebben, en bouwde daarmee een restaurant.

Ik zie dit gevangene-dilemma overal om me heen. Neem bijvoorbeeld de leugen. De waarheid vertellen is een vorm van samenwerking, zoals in het gevangene-dilemma. Als iedereen altijd zou liegen, dan zou geen enkele vorm van samenleving mogelijk zijn. Als iedereen altijd de waarheid zou vertellen, dan zou dat voor de hele groep een voordeel opleveren. Maar liegen en niet ontdekt worden levert het grootste voordeel op.

Welnu, volgens de statistieken blijken we allemaal gemiddeld twee leugens per dag te vertellen. In 25 tot 50 procent van alle gesprekken die langer dan 10 minuten duren, wordt een leugen verteld. Opmerkelijk genoeg ken ik weinig mensen die het toe zouden geven dat ze zoveel leugens vertellen. En zelfs al zou liegen net zo menselijk zijn als water drinken, dan nog veroordelen we het liegen met onze sterkste krachten.

Wat is dan het doel van deze veroordeling van het liegen, terwijl we allemaal grote leugenaars zijn? Is dat omdat we een goede functionering van de maatschappij op het oog hebben? Dat denk ik niet, want dan zouden we zelf veel minder liegen. Het doel is niets anders dan het spelletje van het gevangene-dilemma zo kundig mogelijk te spelen. Thrasymachus kon dit heel mooi verwoorden: “Want indien men onrecht veroordeelt, dan is het niet omdat men ervoor terugdeinst het zelf te plegen, maar omdat men vreest er het slachtoffer van te worden.”

De meeste leugens zijn waarschijnlijk bedoeld om anderen niet te kwetsen of iemand een hart onder de riem te steken, dacht ik eerst. Dezelfde statistieken tonen echter aan dat er slechts vijfentwintig procent van alle leugens in deze categorie vallen. Er blijft dus nog steeds een heel groot aantal leugens over.

De leugens die we vertellen om andermans gevoelens besparen etc. illustreren de rol van het gevangene-dilemma in de moraal. Intuïtief zouden we deze leugens niet als een moreel gebrek willen aanrekenen. Pas op het moment dat iemand leugens vertelt met het oog op persoonlijk gewin, slaat onze morele sensor alarm. Nog erger is het wanneer deze leugens bovendien een ander beschadigen. Het liegen valt dus alleen binnen het morele domein als het aan mijn definitie van moraal voldoet, als er een vorm van het gevangene-dilemma ontstaat.

Het liegen en bedriegen neemt steeds nieuwe vormen aan en de techniek wordt steeds verfijnder. Dat zien we in de explosieve toename van de leugenindustrie: communicatiewetenschappen, public relations, onderhandelingstechnieken, media- en sollicitatietrainingen. Dit zijn allemaal verfijningen in de leugenkunst, een vernuft van het hypocriet zijn.

De sollicitant heeft zijn sollicitatietraining gevolgd, weet als geen ander zoete leugens over zichzelf te vertellen, de leugens in de sollicitatiecommissie te ontdekken. De sollicitatiecommissie is getraind in communicatiekunde. Ze komen met meerderen om de lichaamstal van de sollicitant beter te bestuderen. Ze filmen de sollicitant zelfs, om later de kleinste tekens op zijn pokerface met computers te ontdekken. Maar ja, de sollicitant heeft geleerd om kleine, irrelevante leugens te vertellen, om niet te laten zien dat hij getraind is, om de echte grote leugens beter te verbergen. Als je helemaal geen leugens meer vertelt, ben je verdacht. Welkom in de wereld van de metaleugen.

We hebben dus een impasse bereikt en we hebben twee alternatieven. We zouden een nieuwe leugentaal kunnen proberen te ontwikkelen, in de hoop de anderen te kunnen overtuigen. Of we kunnen voor een echte moraal kiezen en natuurlijk om te stoppen met liegen. “Ik houd van jou” zou dan ook “ik houd van jou” betekenen. Maar ja, daarmee zouden we ons evolutionair voordeel deels teniet doen en de vraag is of we dit kunnen opgeven. We zijn gevangenen van een dilemma.