Laat een oliebel rinkelen

Wie in de elektronische krantenbak de artikelen over de nieuwe Irakese oliewet leest, valt twee dingen op. Ten eerste wordt de wet overmatig vaak "eerlijk" genoemd. Ten tweede wordt er geen argument gegeven voor deze eerlijkheid, slechts de bewering van de Amerikaanse regering. Reden genoeg om deze "eerlijkheid" onder de loep te nemen.

Wat is het plan? Ik wil eerst drie definities van eerlijkheid geven, van een fundamentalistische eerlijkheid, tot aan de minst eerlijke situatie, zoals die gebruikelijk is in de huidige oliestaten. Daarna wil ik de huidige oliewet met de minst eerlijke definitie vergelijken en kijken of deze oliewet tenminste hieraan voldoet.

Drie eerlijkheidsgradaties. Tussen absolute eerlijkheid en absolute oneerlijkheid bestaan verschillende mogelijkheden. Ik zal hieronder drie mogelijkheden geven voor een eerlijke verdeling van de oliewinst, van het meest extreme, via een redelijke, tot aan de minimale voorwaarde, waaraan de oliewinst moet voldoen.

(1) Mihai’s extremistische eerlijkheid
Stel je voor dat je de ultieme eerlijke verdeling van de olie-inkomsten zou moeten bedenken. Aan welke voorwaarden moet er worden voldaan?

Allereerst wordt de olie het eigendom van alle Irakese burgers verklaard. (Dit is wel in artikel 111 van de grondwet en artikel 1 van de nieuwe oliewet vastgesteld.) Alle inkomsten gegenereerd door olie worden gelijk onder de Irakezen verdeeld. (wishful thinking)

Een Irakese staatsmaatschappij concurreert met alle geïnteresseerde oliemaatschappijen in de wereld voor de winning. Het bedrijf dat de olie op de goedkoopste manier kan winnen, zal dit uitvoeren.

De olie wordt in Irak verwerkt tot eindproduct. Van benzine, kunststof, kunstmest, medicijnen, tot cosmetica. Deze producten worden door een Irakees bedrijf vervoerd naar consumenten rond de wereld. Natuurlijk mogen andere bedrijven hier mee concurreren en als ze de producten nog goedkoper kunnen vervoeren, krijgen zij die contracten.

We kiezen voor de oplossing met de grootste opbrengsten voor de Irakeze n zelf.

De eindproducten worden door Irakese winkels verkocht. Je tankt dus niet meer bij Shell, maar bij Shirak (een denkbeeldig Irakees benzinestation). Zo werkt de eerlijke markt: jij hebt benzine, plastic tieten, viagra, kunstmest, vibrators en andere vitale en urgente levensbehoeftes. De Irakezen kunnen dat voor een concurrerende prijs leveren.

Andere buitenlandse bedrijven zouden vrijwel nooit de ruwe olie als onverwerkt product van Irak kunnen kopen.

(2) Mihai’s redelijke verdeling
Een minder eerlijke verdeling, maar die toch redelijk werd genoemd in het oorspronkelijke ontwerp voor de Irakese grondwet. In de eerste versie wilden de Irakezen een welzijnstaat naar Scandinavisch model. Gratis onderwijs, gratis gezondheidszorg, huisvesting en andere sociale diensten werden hierin als grondrecht gegarandeerd. ‘Sociale rechtvaardigheid is de basis voor maatschappij,’ stond in het ontwerp. Nou weet ik dat ik onredelijk ben, maar vind jij dit een onredelijke grondwet? Ja? Nou en? Dit is wat de Irakezen zelf wilden en wie ben jij om over hun olie te beslissen?

(3) De Status Quo (minst eerlijke verdeling)
Op dit moment wordt bijna 90 procent van de olie in de wereld geproduceerd door een staatsbedrijf, dat de olie wint en onbewerkt aan de oliemaatschappijen verkocht. Een enkeling verwerkt de olie zelf tot een beperkt aantal eindproducten, zoals Q8. Maar de winst op ruwe olie gaat naar de staat (of oliesjeik). Buitenlandse bedrijven worden soms ingehuurd om allerlei klusjes op te knappen.

Dat in de praktijk de olie-inkomsten van vele landen nog steeds in het Westen blijft, met zichtbare paleizen voor handhakkende sjeiks en minder zichtbare welzijn voor de betreffende bevolking, dat onze lieve heer Bin Laden (vrede zij met hem) bloed voor zijn ogen doet zien, dat laten we even onaangeraakt hier.

Waar het om gaat is dat dit, een staatsbedrijf, de meest gangbare manier van olie-exploitatie is in de overgrote meerderheid van de landen, die vergelijkbaar zijn met Irak. Het betekent dus dat de minst eerlijke Irakese oliewet de gebruikelijke gang van zaken is in huidige vergelijkbare situaties. Hieraan zal ik het huidige oliewetsvoorstel toetsen.

Voldoet de huidige wet aan de minimale voorwaarden van eerlijkheid?
Ik wil niet ingaan op de Amerikaanse inmenging in de Irakese grondwet, ingreep die hierboven genoemd punt twee onmogelijk maakte. In de laatste versie van de grondwet zijn alle welzijnstaat garanties en rechten afgeschaft. Geen rechten meer op gratis gezondheidszorg, gratis onderwijs, noch een dak boven je hoofd. Alleen een vage belofte en in plaats van een welvaartstaat een vermelding van de marktwerking en privatisering van de sociale diensten. En al deze radicale veranderingen zijn onder druk van de Amerikanen ingevoerd.

Wat ik wil doen is slechts de nieuwe oliewet dusdanig toetsen aan de derde, het minimale, concept van eerlijkheid, dat zelfs de fan van de naturalistische drogreden dat zou accepteren, omdat het overeenkomt met de gewoonte in vergelijkbare situaties.

Wat is de gangbare situatie?
Irak zag zijn daglicht zoals Eric Margolis in één zin samenvatte: "To secure oil for the Royal Navy, Britain created Iraq and put a puppet king, Faisal, on its throne."(3) In the good old days functioneerde die wereld volgens het motto "who put our oil under their sand?"

In die tijd werkte men met olieconcessies. In een concessiesysteem betekent dat een (buitenlandse) oliemaatschappij de eigenaar wordt van de olie in de grond. Deze betaalt de staat een compensatie via belasting en royalties.

In Irak sloot de door Britten aan de macht gebrachte koning Faisal (via vervalste verkiezingen) een contract met Turkish Petroleum Company (TPC). TPC’s grootste aandeelhouders zijn Westerse bedrijven sinds 1927, zoals Shell, Total en BP.

De grote verliezer in dit contract was Irak zelf, dat 20% van het bedrijf beloofd. Maar dit werd met succes door de andere maatschappijen tegengehouden. TPC hoefde bovendien, volgens het contract, voor de eerste 20 jaar helemaal geen royalties te betalen. Dus 20 jaar gratis olie.

Sommigen van de Irakezen waren wat ongelukkig met dergelijke contracten. Zoals Abdul Karim Kassem, die 99.5% van de concessies nationaliseerde in 1961 en onmiddellijk last kreeg van mitrailleurkogelpijn. Live uitgezonden op de nationale televisie. Staatsgreep georganiseerd door CIA en MI5. (Hetzelfde lot onderging de democratisch gekozen populaire Iraanse premier Mosaddeq, toen hij de Iraanse olie ging nationaliseren, dus een gebruikelijke procedure)

In 1971/72 werd de rest van de olie genationaliseerd en Irak heeft dus tot nu toe voor langer dan 35 jaar zelf olie geproduceerd, met behulp van een nationale oliemaatschappij.

Volgens de Britse mensenrechtenorganisatie Platform proberen de Britten en de Amerikanen, met al hun militaire-, lobby- en omkopingsmacht, de olieproductie te veranderen in een heel ander systeem, dat meer op het concessiesysteem lijkt: Production Sharing Agreements (PSA). (2)(3)

Ongeschikt
PSA’s zijn hoogst ongebruikelijk en worden in slechts 12% van de wereld-olieproductie gebruikt.

PSA’s worden slechts afgesloten in landen waar de olievelden klein zijn (meestal off-shore), de productiekosten hoog en de winning risicovol. In Irak zijn geen van deze punten van toepassing.

Irak heeft met zijn bewezen 113 miljard vaten de derde grootste oliereserves in de wereld, na Saudie-Arabië en Iran. Het Amerikaanse ministerie van energie verwacht nog eens 220 miljard vaten te ontdekken in Irak. In totaal is dat vergelijkbaar met 98 jaar van de huidige Amerikaanse olie-import.(10) Volgens sommige bescheiden berekeningen zou dat de oliemaatschappijen tussen 600 miljard en 9 triljoen (dus 9000 miljard) dollar winst kunnen opleveren. (11) Vergelijk dat met de 50 miljard dat volgens de Amerikaanse regering de oorlog zou gaan kosten. (12)

Volgens de oliedeskundigen is de oliewinning in Irak de goedkoopste wereldwijd, vrijwel risicovrij en van een premiumkwaliteit.(8)

In alle andere belangrijke landen in de regio is de olie genationaliseerd en verbiedt de wet buitenlandse oliemaatschappijen om olie te produceren. De oliemaatschappijen krijgen bepaalde diensten in beperkte gevallen uitbesteed.(1)

In de verwarring na de val van het communisme sloot Rusland ook PSA-contracten, wat tot verlies leed, waar men nu spijt van heeft. "President Poetin heeft ze afgeschaft in Rusland." (9)

Platform berekende dat bij een prijs van 40 dollar per vat de PSA’s voor Irak tussen 74 en 194 miljard dollar verlies zullen opleveren, en dit alleen voor de eerste 12 uit 80 olievelden. Vandaag is de olieprijs 71,68 dollar per vat en sommigen menen dat er niet veel hoeft te gebeuren om tot een prijs van 100 dollar per vat te stijgen.

De regering Bush huurde consultancybedrijf BearingPoint zelf in om het nieuwe oliewetconcept te schrijven. (BearingPoint doneerde 117.000 dollar voor de presidentscampagne, gaf 1 miljoen dollar uit aan lobbyen bij Capitol Hill en kreeg contracten in Irak voor 240 miljoen dollar en voor 100 miljoen in Afghanistan)(7)

Het concept is lang geheim gehouden, zelfs voor het Irakese parlement. Platform heeft documenten via de Wet Openbaarheid van Bestuur gekregen, die duidelijk maken dat de Britse regering haar bezettingsmacht en lobby-isten gebruikt om deze wet aan de Irakese regering op te dringen. (13)

Nou wat zijn PSA’s?
PSA hebben in de jaren 60 het eigendom van de olie van de multinationals naar de nationale staten doen wisselen. Terwijl bij de concessies de oliemaatschappij de eigenaar is van de olie en een royalties betaalt aan de staat, is in PSA’s de staat de eigenaar en krijgen de maatschappijen een vergoeding voor hun investeringen en voor de genomen risico’s.

In theorie zijn de PSA’s anders dan de concessies, maar in de praktijk is dat slechts een wolf in schaapskleren. Oliedeskundige Daniel Johnston schrijft in een van de "standard textbooks on petroleum fiscal systems":

"At first [PSAs] and concessionary systems appear to be quite different. They have major symbolic and philosophical differences, but these serve more of a political function than anything else. The terminology is certainly distinct, but these systems are really not that different from a financial point of view."

Professor Thomas Wälde, an expert in oil law and policy at the University of Dundee, describes them as:

"A convenient marriage between the politically useful symbolism of the production-sharing contract… and the material equivalence of this contract model with concession/licence regimes in all significant aspects…The government can be seen to be running the show – and the company can run it behind the camouflage of legal title symbolising the assertion of national sovereignty."(2)

Met andere woorden hebben PSA’s slechts een verschillende filosofische betekenis dan concessies, bedoeld voor politieke doeleinden.

Deze contracten worden ook voor 20 tot 45 jaar afgesloten en nieuwe regeringen zitten er aan vastgebonden, zijn dus buiten democratische controles. Twistpunten tussen de regering en de oliemaatschappijen worden niet in Irakese rechtbanken uitgevochten, maar internationale investeringstribunalen. Deze beslissen op basis van commerciële grondredenen en houden geen rekening met de gevolgen voor de Irakezen, noch met de Irakese wetten.

De nieuwe oliewet zal ook de Irakese regio’s zelf met de oliemaatschappijen laten onderhandelen. Hun onderhandelingskracht is daardoor sterker verminderd dan een onderhandeling van een centrale regering.

De PSA-verdedigers zeggen dat privatisering de verouderde Irakese olie-installaties zal moderniseren, de productie verhogen en dat de buitenlandse investeringen 2,5 miljard dollar per jaar vrij maken voor de Irakese regering om andere projecten te financieren.

Privatisering levert echter Irak een verlies tussen 75% en 119% op langere termijn. Irak kan de investeringen ook op verschillende andere manieren financieren. Bijvoorbeeld via leningen waarvoor de olie garant staat.

Ook modernisering kan uitbesteed worden, zonder privatisering. Oliemaatschappijen doen immers alles voor geld.

En het productievolume is eerder afhankelijk van de veiligheid in Irak dan van de eigenaar van de olie in de grond. De Productieveiligheid is eerder afhankelijk van een gevoel van eerlijkheid, die de Irakezen van de oliewet krijgen.

Wat vinden de Irakezen hiervan?
De Britse coalitie van activistische organisaties "Hands Off Iraqi Oil" heeft in augustus een enquête gepubliceerd waarin het draagvlak in Irak werd getoetst. Twee derde van de Irakezen is tegen de privatisering van de olie. Hetzelfde aantal meent onvoldoende te zijn geïnformeerd over de nieuwe oliewet. 20% vond de informatie "somewhat adequate’ en slechts 4% ‘totally adequate.’ (14)

De vakbonden van de olie-industrie zijn faliekant tegen deze privatisering. Faleh Abood Umara, secretaris generaal van de vakbondenfederatie vertelde internationaal persbureau Reuters dat: "The proposed law amounted to a raid by the international oil cartel" en "unions representing thousands of workers in the industry would take strong measures to oppose it, including strikes if necessary. … We think the proposed oil law doesn’t serve the interests of the Iraqi people at all. It emphasizes or confirms American hegemony over Iraqi oil fields."(15)

Een groep Irakese oliedeskundigen hebben het parlement een open brief verstuurd, waarin zij klagen dat de regering met weinig onderhandelingskracht contracten zal teken die schadelijk zijn voor de toekomst van Irak. (4)(6) De Irakese econoom Ramzy Salman, die dertig jaar voor het Irakese olieministerie werkte, vertelt het volgende: "The law is designed for the benefit of US oil companies. If approved, it would take things back to where they were before the nationalisation of Iraq’s oil in 1972."(8)

Berichtgeving
De Nederlandse pers heeft al deze ontwikkelingen over het hoofd gezien. Maar daarover meer in een ander blog.

Conclusie
De nieuwe Irakese oliewet krijgt als cijfer een onvoldoende, zelfs indien getoetst aan het zwakste criterium voor een eerlijke verdeling van de olie. De door de kranten geroepen eerlijke verdeling mist de belangrijkste clou: het is een eerlijke verdeling van wat er over blijft nadat de oliemaatschappijen volgetankt hebben.