Hoe raak je je vrije wil kwijt?

Tijdrover:
“De ‘vrije wil’ is een hot item voor je. Welk boek heeft je daar de meeste inzichten in gegeven, je leidraad als het ware.”

Mihai:
Op een dag, ik was toen twaalf, bracht mijn moeder Freud in huis. Ik wist niet dat het één van die dagen was, die het begin zou zijn van een radicale verandering in mijn manier van denken. De eerste radicale verandering was toen ik de religie opgaf en later had ik nog anderen. In die periode leed ik omdat de wereld zo weinig waardering voor kunstenaars en wetenschappers had. Freud’s boek, een bundel over literatuur en kunst, openbaarde de echte reden van mijn leed. Ik wist het toen als puber, meteen na de laatst gelezen bladzijde, wat de bouwsteen van het leven was: dus alles is seks. Na het lezen van Freud’s werk, dagen lang zonder eten en drinken, mijn “ramadan” in een leeszaal, ontdekte ik dat niet de onverschilligheid van de wereld mijn probleem was, maar mijn viscerale angst dat ik nooit zal neuken. Ik zag toen de mens als door oerinstincten gedreven. Vandaag geloof ik niet meer in Freud, maar ik denk nog steeds dat alles wat de mens doet, door een oerinstinct gedreven is, de overlevingsdrift.

Het tweede boek dat mijn manier van denken heeft veranderd is “Manufacturing Consent” van Edward S. Herman and Noam Chomsky. Zoals de titel het suggereert, argumenteren Herman en Chomsky in dat boek dat de massamedia een sterke invloed hebben op hoe wij de werkelijkheid ervaren. Om een vrije wil te hebben, moeten we een redelijke manier hebben om betrouwbare informatie te hebben. Bijvoorbeeld we denken dat mensen uit Noord-Korea minder vrije wil hebben omdat alle informatie door de regering wordt geproduceerd. Misschien is dit een vooroordeel, want veel mensen geloofden dat wij in het Oost-Europa gebrainwashed waren. Als wij daar gebrainwashed waren, waren we gebrainwashed door het Westen. De reclame die het Westen maakte, bereikte ons. Wij zagen daar Amerika als het paradijs van welvaart en democratie. We zouden daar een State of the Union speech van Bush als bijbelse waarheid hebben beschouwen. Pas in Nederland, na kennismaking met Chomsky, ben ik van gedachte veranderd.

Daarna hebben de wetenschappelijke ontdekkingen een grote invloed op mijn visie over de vrije wil. Klassieke psychologische experimenten, zoals Stanley Milgram of de De Stanford Prison Experiment waren voor mij duidelijke bewijzen dat de vrije wil niet bestaat.

Psychologie is nu een beetje uit, zoals Freud. In haar plaats komen nu de neurowetenschappen. Benjamin Libet is een van de belangrijke experimenten, maar ik lees nu bijna elke dag een wetenschappelijk artikel, dat een aspect van het menselijke gedrag verklaart. Dat maakt het oerwoud van de menselijke geest iedere keer een stukje verder ontgonnen.

We weten nu niet alles, maar het is verbazingwekkend dat alles wat we over de menselijke geest ontdekken, de vrije wil steeds onwaarschijnlijker maakt. Ik lees geen enkele wetenschappelijk artikel waarin men de vrije wil bewijst. De wetenschap werkt zo, dat je na het verzamelen van kennis over iets, mag generaliseren en een uitspraak daarover doen. Ik denk dat we nu voldoende wetenschappelijke bewijzen hebben om te kunnen generaliseren dat er geen vrije wil bestaat.

Sterker nog ik geloof dat de vrije wil slechts een dogma is. Het heeft waarschijnlijk een evolutionair voordeel om in vrije wil te geloven. Wetenschappelijke onderzoek toont aan de mensen die in een vrije wil geloven veel beter in stressvolle omgevingen functioneren. En mensen, die na grote ongelukken, de oorzaak aan zichzelf toeschrijven, kunnen beter met de trauma omgaan.

Het is voor de mens ook psychologisch belangrijk om zich vrij te voelen, om geen blad in de wind te zijn, en ook zich superieur aan de andere dieren te voelen.

Maar dit geloof heeft ook een schaduwkant. De mens gelooft zich graag superieur juist om zijn eigen misdaden te legitimeren. Hij denkt dat als hij aan andere beesten of andere mensen superieur is, dat dat hem speciale rechten verschaaft, dat zijn misdaden daardoor gerechtvaardigd zijn.

De vrije wil veroorzaakt slachtoffers ook op een andere manier. Er zijn intelligente mensen die, tenminste in hun diepste ziel, weten dat er geen vrije wil bestaat. Zij weten dat bestraffen het gedrag van de mensen kan beïnvloeden, en dat tot minder roven en moorden zal leiden. Maar, wat nog belangrijker is, weten zij ook dat bestraffen bij een aantal mensen niet zal werken, dat het niet voldoende is om mensen met iets te dreigen om hun gedrag te beïnvloeden. Ondanks het feit dat ze weten dat er geen vrije wil bestaat, is het in hun belang om de rest van de mensen te overtuigen dat het wel bestaat, zelfs diegenen die in gevangenissen moeten belanden. Door andere mensen hiervan te overtuigen, hebben de slimme mensen een beter leven, want hun leven is daardoor veiliger. Zij zijn te lui of denken dat het geld kost om een andere oplossing te vinden, waarbij men er van uit gaat dat er geen vrije wil bestaat. Zij gooien liever mensen in gevangenissen voor de rest van hun leven, of in bepaalde landen, zelfs voor de beulen zetten, omdat ze een klein beetje meer geld willen hebben. Deze categorie mensen, die voor een stukje meer gemak in staat zijn anderen van vrijheid en leven te beroven, zijn de meest misdadige mensen. Is het niet een contradictie dat juist mensen als Bush, die mordicus voor de doodstraf zijn, bewerend dat men een vrije wil heeft, tegelijkertijd miljarden spenderen aan propaganda, public relations en velerlei bedrog? Als ze in een vrije wil geloven, waarom proberen ze je gedachten te manipuleren?

Men zegt de vrije wil te willen redden om de moraal te redden, maar dat is volstrekt onjuist. Als we de pretentie willen hebben dat we ooit iets moreels hebben gedaan, moeten we juist het dogma van de vrije wil voorgoed opgeven. De morele paradox van de menselijke soort, is dat door het dogma van de vrije wil voorgoed in de diepste kerkers te begraven, men niet meer moreel is, maar moreel handelt. Isaac Asimov had gelijk: "Never let your sense of morals get in the way of doing what’s right."