Oneindige stijl, oneindige inhoud

“Het gaat om de boodschap? Welnee. Stijl. Alles is Stijl! De boodschap doet er niet toe. Wat ik maar zeggen wil: beter een beperkte boodschap en een sterke stijl dan een sterke boodschap en een beperkte stijl.” – reageerde Tijdrover op een weblog. Het ging over literatuur.

Daar heb ik mijn twijfels over en hieronder zal het duidelijk worden waarom.

Als de lezer het mij wil gunnen, dan zouden we het kunnen stellen dat stijl iets met voldoening te maken heeft, met plezier. Wat stijl in je produceert is genoot. Laten we deze genoot maximaliseren en kijken of we dat zouden willen. Daarna laten we de inhoud maximaliseren en zien of dat een betere zaak is.

De filosoof Robert Nozick stelde zich de vraag of plezier het hoogste doel in ons leven zou kunnen zijn. Hij vroeg ons om ons voor te stellen dat we een ervaringsmachine (experience machine) konden bouwen. Deze machine, aangesloten op onze hersenen, zou ons alle ervaringen kunnen geven, die we zouden willen. Stel je bijvoorbeeld voor dat je grootste droom is om een schrijver te worden, of de absolute werelddictator, zoals ik, zou willen zijn. Alles is mogelijk in deze machine: leasebakken, Pamela Anderson als vriendin, gratis drugs. In deze machine zouden we ons voor de rest van ons leven kunnen opsluiten en tot de dood oneindig gelukkig zijn.

Welnu, vraagt Nozick ons, stel dat er een dergelijke machine zou bestaan, zou je voor deze machine kiezen in plaats van je huidige leven? Volgens Nozick zouden we het niet doen. Nozick, één van de grootste filosofen van de vorige eeuw, was echter dom. Hij gaf een verkeerde verklaring waarom we ons huidig leven niet voor deze machine zouden inruilen. (Er is trouwens een dergelijke machine voor ratten gebouwd. Door op een pedaal te drukken, konden de ratten een hersengebied stimuleren om plezier te produceren. Het blijkt dat de ratten niet meer eten, geen seks meer hebben, niks anders doen dan op pedaal drukken, totdat ze van honger sterven.)

De aarzeling om definitief in een ervaringsmachine te stappen, is het gevolg van onze eigen gevangenschap in onze angsten, vooral de doodsangst. “Slapend” in een dergelijke machine zouden we geen gevaren voor ons leven kunnen ontwijken. Een aardbeving of een kwaadaardige monteur zou ons van alles aan kunnen doen. Een regering zou kunnen besluiten om op deze machines te bezuinigen en ons, die toch in de machine nutteloos en weerloos zijn, te ruimen.

Zintuiglijke of geloofsvergissingen kunnen ons overleven in gevaar brengen (met uitzonderingen). We mijden daardoor hallucinaties, verkeerde zintuiglijke waarnemingen en foute opvattingen. De ervaringsmachine zou dus een vals beeld van de werkelijkheid geven en daardoor hebben we een natuurlijke angst voor.

Plezier heeft in het algemeen een doel, om jou een seintje te geven dat je met iets bezig bent, dat je overleving verlengt (of van de diersoort). Eten, drinken en seks zijn hier de beste voorbeelden van. De andere soorten plezier zijn vals plezier, zoals drugs. Het is vals omdat het de overleving niet bevordert en toch produceert het in het brein dezelfde chemische reacties als het echte plezier. Vals plezier kan schadelijk zijn, zoals veel drugs, maar ook droog zijn, dus zonder of met weinig gevolgen voor de overleving. Het plezier in de machine verlengt je leven niet. Dit oneindige plezier is een soort zelfmoord plegen in stijl.

Kunst en literatuur produceren een droog plezier. Het kan echter zo zijn dat dit plezier een fysiek effect in de hersenen produceert, dat het overleven verlengt. Ik bedoel daarmee dat het mogelijk is dat esthetisch plezier een gunstig effect op ons lichaam heeft. Bijvoorbeeld het aanschouwen van een bepaalde kleur zou een chemische reactie in ons brein kunnen produceren, met een positief effect op het lichaam.

Ook zonder deze chemische reactie heeft plezier een positief effect. Gelukkige mensen leven nu eenmaal langer. Maar vanaf een bepaald plezierniveau voegt dit plezier niets meer aan de overlevingskans toe. Meer esthetisch plezier is meer droog plezier.

Dus we kunnen stellen dat plezier niet ons ultieme doel in het leven kan zijn, omdat plezier een onderdeel is van ons overlevingsinstinct en het plezier dat we kunstmatig produceren weinig aan ons leven toe voegt. We willen op de eerste plek leven en pas daarna gelukkig zijn, niet slechts gelukkig in de lucht peddelen. Dus een oneindig plezier, veroorzaakt door de literaire stijl zou zijn doel voorbij schieten.

Laten we nu ons voorstellen wat er zou gebeuren als we met een oneindige boodschap te maken hebben. De boodschap heeft iets met kennis te maken. Oneindige kennis, in tegenstelling met oneindig plezier, kan niets anders doen dan je overleving verlengen. Oneindige kennis heeft geen negatieve gevolgen. Kennis staat ook in de dienst van het overleven, maar het vermeerderen van kennis heeft minder kans om droog te zijn, dus kennis te zijn, die het overleven niet verlengt. Je weet nooit wanneer je vergaarde kennis nodig zult hebben.

Het is weliswaar zo dat hoe meer kennis vergaart, hoe minder om je dood geeft, wat zelfs tot zelfmoord kan leiden. Deze onverschilligheid is echter een acceptatie van de dood met een glimlach. Het is een dood waar je zelf, met inzicht, voor gekozen hebt.

Ik pleit niet voor een verwaarlozing van de stijl (in tegendeel en ik denk dat in het bijzonder de filosofen meer aan de stijl zouden moeten werken). Ik zeg alleen dat de inhoud van een boek zwaarder moet wegen dat de stijl. Tenminste als we niet van plan zijn om ons dood te amuseren.