De hemelpositie

Nee, het gaat niet over seks. We zijn nu aanbeland bij het hoofdargument, in ons queste om rechtvaardigheid te ontdekken.

Ons argument zal valsspelen uitsluiten.
We willen voorkomen dat iemand komt roepen dat God mensen met azuurblauwe ogen meer toekent dan de rest en dat is rechtvaardig. Daardoor zijn we vertrokken bij een eerste premisse, dat bij de geboorte we grenzeloos vrij zijn, niks is op dat moment bindend, geen (morele) regel kan ons op dat moment opgelegd worden. We hebben ook gezien dat bindendheid pas zinnig is als we een overlevingsinstinct hebben.

Ons argument wil ook zelfbedrog uitsluiten.
Zoals een aantal bloggers heeft aangegeven, onszelf voortrekken is een van onze liefste morele deugd; we passen rechtvaardigheid aan onze maatschappelijke positie, onze toevallige eigenschappen. Daarom zullen we proberen om zo weinig mogelijk vooronderstellingen te gebruiken. Een van de weinige dingen die we mogen weten is dat we allemaal een overlevingsinstinct hebben, dat de kernwaarden van alle morele systemen gericht zijn op het verlengen van levens.

We willen ook universele acceptatie.
Als we ons op een beperkt aantal premissen baseren, die overal ingepropt kunnen worden in het kader van lokale morele tradities, is ons argument voor iedereen acceptabel.

Daar gaat ie. Hier komt de hemelpositie.
Dus stel je voor dat je een lichaamsloze geest bent, ergens in de hemel, zoals in Plato’s stripverhalen. Voordat je geboren bent wil je een contract afsluiten met alle andere mensen. Je wilt van tevoren vaststellen welke gedragsregels, welke (morele) wetten op aarde moeten gelden om je leven zinvol te maken. Je wilt ook afspraken maken over de verdeling van de overlevingsmiddelen.

Je weet echter niet van tevoren in welk lichaam je geboren zult worden. Je kan een man of vrouw zijn, blank of zwart, gelovig of ongelofelijk (echt wel), rijkaardskind of achterbuurteling, een briljante gozer zoals ik of dom, splinterfit of (geestelijk) gehandicapt. Je weet dus absoluut niks van de toekomstige toevallige eigenschappen; immers moraal is schuw voor willekeur.

Je hebt slechts één kans in zes miljard om jezelf te zijn. Maar je hebt veel meer kans om een van de achtien miljoen mensen te zijn die jaarlijks aan armoede zal sterven. Jaar in, jaar uit. Je hebt een grote kans dat je een van de 862 miljoen mensen die nu aan honger leiden en slechts zeven procent kans om dit op het internet te lezen.

Het lijkt dus op een gok.
Omdat je leven het meest belangrijke rijkdom is, is het rationeel om je te verzekeren tegen een lot dat tegen zit. Je wilt, mocht je toevallig het minst bedeeld worden, dat de gedragsregels en verdeling van overlevingsmiddelen, jouw leven een levenswaardig leven maakt.

Je zult in ieder geval niet instemmen met regels die het leven van azuurblauweoogjes honderd jaar laat duren, in vrijheid en genot, terwijl anderen in slavernij sterven op hun zesentwintigste. Je zult dat te riskant vinden.

Het is dus rationeel om slechts een contract te tekenen als de neergelegde voorwaarden jouw leven verlengen, mocht de dobbelsteen ongunstig voor je vallen. Je wilt moord, roof en leugens verbieden en geen moraal berustend op het recht van de sterkste.

Rechtvaardigheid is dus wat in de eerste instantie levens verlengt.

Verlengt ten opzichte van wat? Dat is moeilijk te bepalen, maar wat je moet kijken is hoe de mensen het langst leven. Je sluit de toevallige eigenschappen uit, zoals genetische levenslengte, zodat het hoogste gemiddelde wordt nagestreefd. Wat daaronder ligt is onrechtvaardig.

Wat leven bevordert is rechtvaardig.
Maar is een langer leven voldoende? Nee. Stel dat iemand je gegijzeld houdt in een cel van 2 bij 2 meter, je bijzonder goed voedsel geeft, zorgt dat je lichaam beweegt, en andere maatregelen neemt zodat je langer leeft dan anders. Dit zou nog steeds een onleefbaar leven. Dat komt omdat we voorgeprogrammeerd zijn met fundamentele behoeftes, zoals fysieke vrijheid. Ons leed is zonder bevrediging van deze behoeftes onverdraagbaar. We willen dus dat de contractregels ook vervulling van bepaalde biologische en psychologische behoeftes garandeert.

Welke behoeftes zijn deze? Ik heb op de lijst slechts de vrijheid gezet als voorbeeld, maar de rest van de behoeftes zullen wetenschappelijk bepaald moeten te worden. Filosofe Martha Nussbaum heeft een langere lijst. Haar lijst is voor mij te wazig en vertrekt van andere veronderstellingen dan ik. Waar het mij om gaat is de minimale lijst van noodzakelijke garanties die een contract bindend zou maken. Bijvoorbeeld de politieke vrijheid zou een noodzakelijke garantie zijn en zonder deze vrijheid hebben we onder de dictatuur van Ceausescu zijn contract niet als bindend ervaren.

Zoals we eerder hebben gezien, de enige vraag van de moraal is wanneer we vrij zijn om anderen tot iets te dwingen. Ik zou in dit geval het dwingen via een analogie beschouwen. Stel dat ik tijdens de onderhandelingen een “troef” en “vetoknop” heb, naast  de “ja” en “nee” knoppen om mijn stem bekend te maken als iemand een gedragsregel voorstelt. Tijdens het stemmen kan ik op de troefknop drukken en een van de regels wordt aangenomen, ongeacht wat alle andere geesten stemmen. Of ik kan de “vetoknop” indrukken en een voorstel wordt verworpen ongeacht wat de anderen stemmen. Stel je bijvoorbeeld voor dat iedereen het mee eens is dat moord toegestaan zou moeten worden. Op dat moment kan ik op mijn vetoknop drukken en het voorstel wordt niet aangenomen.

Een regel is bindend dus als deze levens verlengt en is niet bindend als hij levens verkort, ongeacht wat de anderen er van vinden. Democratie heeft daarover niks te piepen. Slechts over regels waar we minder zeker zijn van hun gevolg voor levenslengten kunnen we onderhandelen en stemmen.

Natuurlijk is deze bindendheid ook voor mij. Mocht ik voor legale moord stemmen en een ander heeft de vetoknop ingedrukt, heb ik geen enkel argument om zijn veto met voeten te treden. Er is geen hoger principe, dan het overleven, die mij een reden zou geven om het met hem oneens te zijn.

Ik kan ook op geen enkele manier een oprecht wrokgevoel hebben, gevoel dat mij de vrijheid zou geven om naar oplossingen te zoeken om zijn veto te omzeilen. Er is dus niks dat mijn eventuele dwang aan de andere zou rechtvaardigen.

Andersom is het wel het geval. Mocht ik toch een sluwe manier ontdekken om zijn veto te omzeilen, bijvoorbeeld omdat de meerderheid meer macht heeft, zou hij een gerechtvaardigd wrokgevoel kunnen koesteren en hij zou vrij zijn om naar oplossingen te zoeken om zijn wil aan de rest op te leggen. Niemand, alleen of unaniem, kan hem een bindend regel opleggen, die tot zijn dood zou leiden. Hij is dus vrij van het contract. Mocht hij de wereld willen opblazen, is er niks meer bindend dat hem van zijn daad kan weerhouden. Mocht jij hem willen stoppen, ben je dat slechts gerechtvaardigd te doen zodra je de regels in de wereld aanpast om zijn leven te verlengen en zijn fundamentele behoeften te verzekeren.

In conclusie:
Het is onrechtvaardig als iemand ons een gedragsregel of situatie oplegt, of in leven houdt, die wij rationeel zouden afwijzen tijdens onderhandelingen in de hemel.

Rechtvaardigheid is dus gelijk aan de regels en toestanden die wij als rationele wezen zouden accepteren tijdens vrije onderhandelingen, abstraherend van onze toevallige eigenschappen. Rechtvaardigheid is datgene wat je vrij bent om anderen op te leggen teneinde je leven te verlengen en je fundamentele behoeftes te verzekeren, zolang het leven van de ander daardoor niet korter wordt dan het jouwe, noch zijn fundamentele behoeftes minder worden bevredigd.